先生 tiên sanh, tiên sinh♦ Sinh con lần đầu. ◇Thi Kinh
詩經:
Đản di quyết nguyệt, Tiên sanh như đạt 誕彌厥月,
先生如達 (Đại nhã
大雅, Sanh dân
生民) Mang thai đủ tháng (chín tháng mười ngày), Sinh lần đầu (dễ dàng) như sinh dê con.
♦ Phụ huynh, cha anh. ◇Luận Ngữ
論語:
Tử Hạ vấn hiếu. Tử viết: Sắc nan. Hữu sự, đệ tử phục kì lao; hữu tửu tự, tiên sanh soạn, tằng thị dĩ vi hiếu hồ? 子夏問孝.
子曰:
色難.
有事,
弟子服其勞;
有酒食,
先生饌,
曾是以為孝乎? (Vi chánh
為政) Tử Hạ hỏi về đạo hiếu. Khổng Tử đáp: Khó ở chỗ giữ được nét mặt vui vẻ. (Khi cha anh) có việc, con phải khó nhọc (để giúp đỡ cha anh); khi con có món ăn rượu uống bèn mời cha anh đến thết đãi, như vậy đủ gọi là hiếu chăng?
♦ Người niên trưởng có học vấn. ◇Chiến quốc sách
戰國策:
Mạnh Thường Quân yến tọa, vị tam tiên sanh viết: Nguyện văn tiên sanh hữu dĩ bổ chi khuyết giả 孟嘗君讌坐,
謂三先生曰:
願聞先生有以補之闕者 (Tề sách tam
齊策三).
♦ Xưng thầy học. ◇Quản Tử
管子:
Tiên sanh thi giáo, đệ tử thị tắc 先生施教,
弟子是則 (Đệ tử chức
弟子職).
♦ Xưng tiên tổ. ◇Da Luật Sở Tài
耶律楚材:
Ngã bổn Đông Đan bát diệp hoa, Tiên sanh hiền tổ tương lâm nha 我本東丹八葉花,
先生賢祖相林牙 (Tặng Liêu Tây Lí Quận Vương
贈遼西李郡王).
♦ Xưng trí sĩ (người đã từ quan về hưu). ◇Vương Dẫn Chi
王引之:
Cái khanh đại phu chi dĩ trí sĩ giả vi tiên sanh, vị trí sĩ giả vi quân tử 蓋卿大夫之已致仕者為先生,
未致仕者為君子 (Kinh nghĩa thuật văn
經義述聞, Tiên sanh quân tử
先生君子).
♦ Thường gọi văn nhân học giả là
tiên sanh 先生. Có thể tự xưng, cũng có thể dùng để xưng với người khác. ◇Thẩm Ước
沈約:
Tiên sanh khang bỉ lưu tục, siêu nhiên độc viễn 先生糠秕流俗,
超然獨遠 (Dữ Đào Hoằng Cảnh thư
與陶弘景書).
♦ Xưng đạo sĩ. ◇Ân Nghiêu Phiên
殷堯藩:
Huyền đô khai bí lục, Bạch thạch lễ tiên sanh 玄都開祕籙,
白石禮先生 (Trung nguyên nhật quan chư đạo sĩ bộ hư
中元日觀諸道士步虛).
♦ Ngày xưa gọi những người làm nghề xem tướng, bốc quẻ, chữa bệnh, xem phong thủy, v.v. là
tiên sanh 先生. ◇Sử Kí
史記:
(Khoái Thông) dĩ tướng nhân thuyết Hàn Tín viết: Bộc thường thụ tướng nhân chi thuật. Hàn Tín viết: Tiên sanh tướng nhân như hà? (
蒯通)
以相人說韓信曰:
僕嘗受相人之術.
韓信曰:
先生相人如何? (Hoài Âm Hầu liệt truyện
淮陰侯列傳) (Khoái Thông), muốn dùng thuật xem tướng để thuyết phục Hàn Tín, nói: Tôi đã từng học thuật xem tướng. Hàn Tín nói: Phép xem tướng của tiên sinh như thế nào?
♦ Xưng kĩ nữ. ◇Văn minh tiểu sử
文明小史:
Thượng Hải kĩ nữ, đô thị xưng tiên sanh đích 上海妓女,
都是稱先生的 (Đệ thập cửu hồi).
♦ Ngày xưa xưng người đảm nhậm văn thư hoặc quản lí chức sự.
♦ Vợ xưng chồng mình là
tiên sanh 先生. ◇Liệt nữ truyện
列女傳:
Thiếp khủng tiên sanh chi bất bảo mệnh dã 妾恐先生之不保命也 (Sở Vu Lăng thê
楚于陵妻).
♦ Thường dùng xưng giữa những người bình thường (xã giao).